Gilsárvellir

Gilsárvellir.
(eftir handriti Eyjólfs Hannessonar).

Eins og áður er getið eiga Gilsárvellir ystu spilduna af Tungunum.  Nær það land inn að skálinni sem liggur beina stefnu úr Reiðingskelduósi norðan Fjarðarár í Myrkárgil sunnan Þverár um djúpan skorning í norðurbarmi Þverárgils.

Innan við Þverána, frá bugnum, þar sem hún beygir frá Suðurfjöllum liggja sléttar eyrar og grasbreiður, mest harðvelli, allt norður að Fjarðará.  Það heita Þverárbakkar en Þverártangi þar sem árnar koma saman.  Samhliða Þverárbökkum en hærra liggur melhryggur, Þverárásinn.  Frá norðurenda hans fellur þverárkíll í Fjarðará innan við Þverártanga.  Inn frá Þverárás liggja Öldurnar sem áður er getið.  Sunnan við þær mýrardrög, Sundin.  Sunnan við þau, inn með Þverárgili nafnlaus holtabarða móar en norðan við Öldur áðurnefndur Flói.  Halda þessar landspildur sama heiti inn að landamerkjum.

Yst í Flóanum og innan við Þverárós er Álftatjarnarblá og í henni Álftatjörn.  Inn frá norðurenda á Þverárás og inn norðan við Álftatjarnarblá hallar landinu meira norður til Fjarðarár.  Það er Hallið.  Yst undir Hallinu og innan við Þverákíl er flöt mýri, Borgarbláin.  Innan við hana er Borgin, forn fjárborg.  Innan við hana er Borgarkíll er liggur norður í Fjarðará.  Norðan við Borgina og Borgarblána, milli Borgarkíls og Þverárkíls heita bakkarnir meðfram Fjarðaránni Borgarbakkar.

Norðan Fjarðarár skiptir Merkilækur löndum milli Gilsárvalla og Hvols frá Merkilækjarósi til fjalls.  Liggja síðan landamerkin sömu stefnu til efstu eggja.  Landamerki milli Gilsárvalla og Grundar norðan Fjarðarár eru frá áðurnefndum Reiðingskelduósi upp með Reiðingskeldu í Stórasteini á Gilsárvallahól sem er hár hóll upp af utanverðu Grundartúni en inn og upp frá Gilsárvöllum.  Hefur þessi hóll á seinni árum verið nefndur Grundarhóll.  Liggja landamerki áfram upp yfir Hólinn og nær beina stefnu upp yfir Rauðamel í Hólmatjörn þar sem innri Gilsárkvísl á upptök sín og áfram beina sjónhendingu til efstu eggja.  Um þvert Gilsárvallaland, við fjallsrætur, liggur langimelur.  Landareign Gilsárvalla fyrir ofan hann heitir einu nafni Gilsárvallafjall.  Áðurnefndur Merkilækur milli Hvols og Gilsárvalla fellur um djúpt gil, Merkilækjargil, í Fjarðará.  Inn með Fjarðaránni frá Merkilækjargili er Miðmundarmelur.  Er það hár og því nær veggbrattur hlaupbakki niður í ána.  Fyrir allmörgum árum gekk láglend nestá úr Miðmundarmelnum fram í Fjarðarána nokkuð fyrir innan Merkilækjarósinn.  Sá tangi hét Glæsuoddi.  Við hann var Glæsuoddahylur en út með Miðmundamelnum, fyrir utan Glæsuoddann, var miðmundarmelshylur.  Á undanförnum áratugum hefur Fjarðaráin svo að segja afmáð Glæsuoddann og sér nú aðeins votta fyrir honum hvar hann var.  Inn af Miðmundamel og lítið eitt fjær Fjarðaránni er Vörðumelur.  Á honum hefur verið þurrkaður svörður nokkur undanfarin ár og er hann nú nefndur Svarðarmelur.  Ofan við hann er Pyttalæksmýri.  Niður hana fellur Pyttalækur en beygir út í Merkilæk ofan við Miðmundamel.

Innan við Pyttalæksmýri og Vörðumel fellur Stekkalækur ofan úr fjalli niður í Fjarðará.  Heitir þar Stekkalækjarós sem hann fellur í ána.  Innan við hann er Staðartangi yst á lágri harðvellisræmu sem liggur inn með Fjarðaránni.  Af Staðartanga er vað á Fjarðaránni.  Það heitir Kirkjuvað.  Svo sem örskotslengd upp frá Fjarðaránni kemur Gilsá fram úr Gilsárgili, móts við áðurnefndan Borgarkíl, sunnan fjarðarár og fellur þvert yfir umgetnar harðvellisræmur í Fjarðará.  Þar heitir Gilsárós.  Frá Gilsárósi liggur lágur harðvellisbakki inn með Fjarðaránni.  Inn frá honum að ánni er flöt eyri.  Yst af henni hefir um langt árabil verið grynning sem liggur út og suður yfir ána, nefnd Stakkabrot.  Innar við Kílsósvað.  Það er skammt fyrir utan Ytri-Hólma.  Hann er í Fjarðará úti fyrir Reiðingskelduósi.  Liggur yfir hann áður tilfærð landamerkjalína úr Reiðingskeldusósi í Myrkárgil.

Ofan við harðvellisræmu þá er liggur með Fjarðará milli Stekkalækjar og Gilsár taka við hækkandi holt og móabörð.  Þar er Staðarmelur fram við Gilsá.  Myndar hann útbrún á neðsta hluta Gilsárgils.  Upp frá Staðarmel og áðurnefndum móabörðum voru áður lítið hallandi móar og mýrardrög upp undir Stekkamela sem liggja þvert milli Stekkalækjar og Gilsár.  Nú er nokkur hluti þessa lands orðinn að túni og á því byggt nýtt býli, Gilsárvellir II.  Það stendur við Gilsárgilið, skammt fyrir neðan Stekkamela.

Um Stekkamela eykst nokkuð hallinn á landinu og eins upp frá Pyttalæksmýri.  Taka þar við Gilsárvallaenni samfellt graslendi að mestu slétt upp undir Langamel.  Utan frá Merkilæk og inn að Gilsá.  Þó eru tveir litlir melkollar skammt fyrir neðan Langamel.  Er Kringlóttimelur utar og Kúamelur skammt fyrir utan Gilsá.  Inn við Gilsána, efst á ennum, er Stekkurinn, fornar stekkjartættur og ber engjabletturinn næsti kring um Stekkinn sama nafn.

Upp frá bökkum Fjarðarár, milli Gilsár og Reiðingskeldu, eru hækkandi holt og mýrardrög upp undir Börðin sem liggja frá Gilsá, móts við Staðarmel, neðan við Gilsárvallatún og inn að reiðingskeldu.  Allbreitt gil liggur gegnum Börðin upp framan við Gilsárvallatún og beygir út að bænum.  Það heitir Blautafit.  Um hana fellur Bæjarlækurinn.  Hann er leiddur í bæinn úr Gilsá, skammt fyrir ofan túnið.  Innan við Blautufit er Barðamelur, var áður harðvellisþýfi.  Nú er þar orðið tún frá Gilsárvöllum III, býli sem byggt hefur verið í túninu, utan við Blautufit og lítið eitt neðan við Gilsárvallabæinn gamla sem nú er nefndur Gilsárvelli I til aðgreiningar frá hinum býlunum.  Neðan við buginn, þar sem Blautafit beygir heim að bænum er ávalt hólbarð, Smiðjuhóllinn.  Túnið fyrir neðan bæ milli Gilsár og Blautufitjar var nefnt Niðurtún, upp að vegi sem liggur um Gilsárbrú beint í hlaðið, við túnið er flöt mýri, niður á Börðin.  Niður með Blautufit gengur túnið nokkuð lengra niður eftir þúfnarana sem lítið eitt er hærri en mýrin fyrir utan.  Það er Halinn.  Í Gilsárgili, rétt innan við ána neðan vegarins, er Gvendarbrunnur, kenndur við Guðmund biskup góða.  Ofan vegar og bæjar er Upptúnið.  Í framhaldi af Blautufit liggur djúp laut upp frá bænum.  Hún heitir Kvíalág.  Ofan við túnið er Kvíabrekka.  Inn af henni rís Hóllinn – fullu nafni Gilsárvallahóll sem áður er nefndur í sambandi við landamerki Grundar og Gilsárvalla.  Innan við Gilsárvallatún er auk þess sem áður hefir verið lýst mishæðalítil mýradrög upp að rótum Hólsins sem eru lynggrónar og fara hækkandi upp að snarbrattri valllendisbrekku sem nær upp undir hólsbrún en þar fyrir ofan er Hóllinn gróðurlaus.  Utan til í Hólnum er Bláberjalág.  Hún nær upp í Hólsbrún.  Upp af Kvíabrekku og Kvíamel liggur Hólmýrin upp með Gilsánni allt upp að Langamel.  En Kvíamelur er upp af Kvíabrekku upp með Gilsá.  Út af efri enda Kvíamels er foss í Gilsánni er heitir Gilsárfoss.  Ofan við Langamel er áframhaldandi mýrlendi.  Það heitir Neðri-Græfur.  Innst og efst í þeim er Merkidý á landamörkum Grundar og Gilsárvalla.  Upp frá Neðri-Græfum taka við Efri-Græfur, smáhallandi holt með giljadrögum og grafningum en verða hallaminni þegar ofar dregur og samfelldara graslendi.  Ofan við þær, inn frá Gilsárgili, rís snarbrött brekka sem að ofan eru berir melkollar.  Það eru Hnausarnir og heitir ysti melkollurinn Stórihnaus.  Nokkru neðar, út af Efri-Græfum er annar melkollur, miklu lægri.  Hann heitir Litlihnaus.  Utan í honum eru klettaklitrur.  Niður úr þeim fellur Gilsáin í fossum.  Þar heita Neðri-fossar en út af Stórahnaus eru Efri-fossar.  Ofan við Stórahnaus er Hnausamýrin.  Inn og upp af henni er Rauðimelur.  Yfir hann liggja sem fyrr getur landamerkin milli Grundar og Gilsárvalla.  Hann ber nafn af lit sínum.

Upp frá Langamel, utan Gilsár, eru samfelldar brekkur, allbrattar, upp á Gilsárvallabrún sem liggur út frá Gilsárgili, gegnt Stórahnaus.  Það eru Gilsárvallakinnar, venjulega nefndar Kinnar.  Skiptast þar á graskinnar og melbrekkur.  Neðan til í Kinnum, því nær út við Merkilæk, er hár stakur hóll.  Hann heitir Jafnahóll.  Utan við hann heita Hjallar.  Niður af Jafnahól er lítill melkollur, Kollóttimelur, en inn og niður frá Jafnahól heita Balar.  Innar og ofar liggur Breiðimelur inn að Gilsárgili.  Ofan við Gilsárvallabrúnina er tjörn sem ekki er vitað heiti á.  Út og upp frá henni heitir Vörðumelur.  Milli Brúnarendans og Stórahnauss skiptist Gilsá í tvær kvíslar, Innrikvísl og Ytrikvísl utan og ofan úr krika sem síðar verður nánar getið.  Utan við Ytrikvísl upp frá Gilsárvallabrún og Vörðumel er mikið landflæmi, að mestu flatt eða lítið hallandi mýrlendi, allt grasi vafið.  Það heitir Mælismýrar og dregur nafn af háum og bröttum fjallshnúk sem er út og upp frá Vörðumel og út af neðan verðum Mælir liggur hár og langur fjallshryggur, upp utan við Mælismýrarnar.  Er snarbratt út af honum til beggja hliða niður á Mælismýrar að innan en niður í Jökuldal að utan.  Rétt ofan við Mælirinn er alldjúpt skarð í hrygginn.  Það heitir Mælisskarð.  Fyrir ofan Mælisskarð er hryggurinn tiltölulega mishæðalítill ofan nema að smá klettaklitur eru hér og þar.

Þess er áður getið að Gilsá skiptist í tvær kvíslar milli Brúnarendans og Stórahnauss.  Milli kvíslanna heita Gilsártungur en Tungusporður neðsti tangi þeirra þar sem kvíslarnar koma saman.  Upp af honum er Tungusporðsmelur og enn ofar lítill melkollur.  Hann heitir Litli-Kollóttimelur.  Annars eru Tungurnar mikið grónar.  Skiptast á mýradrög, holt og börð sem fara hækkandi eftir því sem ofar dregur og ber fljótt hærra en Mælismýrarnar fyrir utan sem eru eins og að framan getur nær því flatar.  Jafnframt því sem bilið milli kvíslanna breikkar ganga hæðirnar milli þeirra lengra og lengra út að Mælismýrunum.  Út af ofanverðum rauðamel sem áður er nefndur rísa háir gróðurlausir melhryggir, hver upp af öðrum, frá Innrikvísl út að Mælismýrum.  Ganga melhryggir þessir því lengra út sem ofar dregur þar til efsti hryggendinn nemur saman við hrygg þann sem liggur upp frá Hvolsmælir.  Utan við Mælismýrarnar er enda þarna aðkrepptar á þrjá vegu af háum melum.  Þar er Krikinn.  Í honum er lítill stakur melur er heitir Krikamelur.  Inn og niður frá Krikanum, utan við endann á neðsta melhryggnum sem liggur út frá Innrikvísl ofanvert við Rauðamel er allstór tjörn.  Ekki er kunnugt að henni hafi verið gefið nafn en melhryggur heitir Hái-Langimelur en hryggjarsvæðið Byrgisurðir.  Milli hryggjanna eru djúpar lautir eða geilar, víðast með litlum eða engum gróðri.  Þær heita Skot.  Yfir Byrgisurðirnar og samhliða þeim rís Byrgisfjallið upp frá Efsta-Skotinu sem er djúp sumstaðar saumhöggslaga geil.  Ofan við efsta hrygginn í Byrgisurðunum þar sem hryggur þessi rennur saman við hrygginn upp frá Hvolsmælir og áður er getið myndast lítill slakki eða flötur.  Þar heitir Dimmadalsvarp.  Upp af ofanverðu Dimmadalsvarpi rís enn brött brekka með klettaklitru efst.  Það er ysti endi Byrgisfjallsins.  Liggur Birgisfjall þaðan inn með endilöngu Efsta-Skotinu.  Nokkuð inn a´fjallsröðinni rís há bunga sem lækkar aftur inn á fjallsendanum.  Kemur Byrgisfjall þar saman við neðri brekkur Tindfellsins, sem næst beint upp af lægð eða slakka sem liggur upp frá Rauðamel innanvert við Byrgisurðir.  Upp af slakkanum, allhátt í brekkunni þar sem Byrgisfjall og Tindfell koma saman er hjalli, grýttur og gróðurlaus.  Hann heitir Urðarhjalli.  Út frá honum er hlið Byrgisfjalls samfelld snarbrött lausagrjótskriða með klettaslitrum á efstu röð utan til en inn á bungunni samfellda bergröð.  Ekki er vitað af hverju Byrgis-nafnið er dregið á fjallinu og urðunum.  Inn ofan við Byrgisfjall og jafn langur því liggur djúpur dalur.  Hann heitir Dimmidalur.  Hinum megin dalsins gnæfir Innra-Dyrfjall.  Mynda þessi fjöll hliðar dalsins en fyrir botni hans er Tindfellið.  Að utan er Dimmidalur opinn útí Jökuldal.  Aðgreinast dalir þessir aðeins af lágum melhrygg sem liggur frá ytri enda Dyrfjallsins þvert fyrir Dimmadalinn, niður á móts við ytri enda Byrgisfjallsins þar sem það myndar olnboga við hrygg þann sem liggur neðan frá Hvolsmælir.  Út endilangan Dimmadal fellur Dimmadalsá, innan til um lítið gildrag en utan til um sléttar eyrar út að melhrygg þeim sem liggur fyrir enda dalsins en þver-beygir niður með honum og rennur síðan í alldjúpu gili niður utan við margnefndan hrygg sem liggur upp frá Hvolsmælir að ytri enda Byrgisfjalls en framhald af hryggnum sem liggur fyrir mynni Dimmadals myndar hina gilbrúnina sem er miklu lægri því há og brött brekka er frá ánni upp á áðurnefnt Dimmadalsvarp sem er að heita má á sjálfum olnboganum.  Dimmadals megin er Birgisfjallið ein samfelld grjótbrekka, gróðurlaus ofantil en lítils háttar gróðurgeirar og mosadrög er nær dregur ánni.  Nær inn á miðjum dal, skammt frá ánni, er stór klettahrúga.  Liggur þar hvert stórbjargið á öðru ofan en geilar og holur á milli.  Þar er Dimmadalsgreni.  Hafa þar lagst tófur öðru hvoru svo lengi sem elstu menn muna.  Yst á dalnum, norðan árinnar, er slétt flöt, víða deig, vaxin venjulegum mýrargróðri en sumstaðar aurar og ber moldarflög og stakir klettar.  Inn frá mýrinni hækkar dalurinn nokkuð.  Eru þar uppgróin hlaup og urðir með stórum staksteinum hér og þar alla leið inn í dalbotn.  En á milli eru grasgeirar og gróin drög upp eftir rótum Dyrfjallsins sem fara ört hækkandi upp undir klettabelti sem liggur um endilangt fjallið og í bug fyrir nokkurn hluta dalbotnsins.  Þar heitir Dimmadalsstafn.  Utan til í klettum þessum eru víða rákar og syllur en meira samfellt standberg þegar kemur inn um dalbotninn.  Víða er mikill gróður og blómskrúð í þessum syllum enda skjólgott sunnan í fjallinu.  Ofan við þetta klettabelti eru víðast snarbrattir bergfláar, berir og gróðurlausir en á köflum þverhníptir bergstallar og klettahorn.  Upp af innanverðum Dimmadal, ofan við áðurnefnt klettabelti, er hvilft í fjallinu.  Hún heitir Hvolf.  Efst í því er Jökulbunga.  Hallar frá henni niður í bergbrúnina.  Í hvolfinu er ekki teljandi gróður nema æpingsstrá hér og þar á milli steina en niður á Bergbrúninni, inn og niður frá Hvolfinu, eru smá grasgeirar.  Öðru hvoru fór fé í Hvolfið en kemur oftast sjálft úr því aftur.

Auk þess sem hér hefir verið getið eiga Gilsárvellir hluta af Blánni milli Grundar og Hólalands.  Það heitir Gilsárvallablá.  Yst í henni á landamörkum Grundar er stakt holt.  Það heitir Heygarður.  Merkilækur fellur norður um Blána, ofan undan fjalli.  Innan við hann er Aurinn, niður undan Merkilækjargili þar sem það endar við brekkurætur.